Genealogia polskich władców - cz. I - Piastowie i Andegawenowie

We wpisie powitalnym nadmieniłem, że poza genealogią pasjonuję się historią Polski, w tym szczególnie postaciami polskich władców. Jako że wciąż trwa rok 2025, w którym obchodzimy 1000-lecie koronacji pierwszych królów Polski - Bolesława I Chrobrego i Mieszka II Lamberta - postanowiłem, że po raz pierwszy opiszę tutaj zagadnienie luźno związane z tematyką bloga - genealogię polskich królów i książąt. Ponieważ temat jest bardzo szeroki, podzielę go na dwa wpisy. W niniejszym skupię się na Piastach i spokrewnionych z nimi Andegawenach (X - XIV wiek), natomiast w kolejnym - na Jagiellonach, spokrewnionych z nimi Wazach oraz pozostałych królach elekcyjnych (XV - XVIII wiek). Genealogia dynastyczna, która dla większości uczniów w szkole jest zmorą, dla mnie zawsze była fascynująca.

Portrety władców Polski od legendarnego Lecha do Zygmunta III Wazy na tle Orła Białego autorstwa Matthäusa Meriana (ok. 1625). Forma dzieła przypomina drzewo genealogiczne - ciągłość władzy ukazana jest tu jako ciągłość rodowa (fot. Wikimedia Commons)

Zgodnie z zasadą primogenitury następcą każdego monarchy zostawał jego najstarszy syn, a gdy król lub książę nie miał syna - młodszy brat. Jednakże primogenitura w historii Polski często nie była przestrzegana, stanowiła jedynie zwyczaj, a nie unormowaną zasadę. Od X do XVIII wieku polskimi władcami byli przedstawiciele aż ośmiu dynastii i czterech rodów magnackich (tzw. królowie „Piastowie”), jednak w gruncie rzeczy przez ponad 700 lat - do Jana II Kazimierza - niemal wszyscy z nich byli związani tylko z dwoma rodami. Pierwszym byli Piastowie, drugim - Jagiellonowie. Byli związani - to znaczy: albo do nich należeli, albo byli z nimi blisko spokrewnieni (Andegawenowie i Wazowie) albo ewentualnie ich żonami były przedstawicielki tych dwóch domów (Wacław II i Stefan Batory). Były jednak dwa wyjątki. Pierwszym był Wacław III, drugim - pierwszy król elekcyjny Henryk Walezy. Obydwaj jednak polskimi monarchami byli bardzo krótko - pierwszy nie zdążył nawet przybyć do Polski ani się koronować, ponieważ został skrytobójczo zabity, drugi zaledwie cztery miesiące po koronacji uciekł potajemnie z kraju, by zasiąść na tronie francuskim. Dopiero sześciu ostatnich królów w żaden sposób nie reprezentowało ani Piastów ani Jagiellonów (choć ze względu na dynastyczne powiązania mogli być ich dalekimi potomkami).

Tablica genealogiczna polskich władców panujących od X do końca XIV w. Warto wspomnieć, że przedstawiciele poszczególnych linii Piastów często zawierali małżeństwa z Piastównami z innych linii, dlatego relacje rodzinne między władcami były dużo bardziej skomplikowane, niż wynikałoby to z powyższego wykresu. Dla przykładu Henryk IV Probus po kądzieli był wnukiem Konrada mazowieckiego, a Leszek II Czarny i Przemysł II - byli wnukami Henryka II Pobożnego

Monarchia wczesnopiastowska (X w. - 1138)

Pierwszą dynastią panującą w Polsce - i jedyną rodzimą - byli Piastowie. To oni stworzyli polskie państwo. Genealogia Piastów jest tematem ogromnym, nadającym się na opasłą monografię, dlatego skupię się tu tylko na władcach panujących jako królowie, książęta zwierzchni lub książęta krakowscy. Według legendy protoplastą dynastii Piastów był Piast Kołodziej. Zgodnie z relacją Galla Anonima po obaleniu Popiela księciem Polan został syn Piasta - Siemowit, po nim wnuk Lestek, a następnie prawnuk Siemomysł. Historyczność Siemowita, Lestka i Siemomysła jest wśród historyków kwestią dyskusyjną. Synem tego ostatniego miał być pierwszy polski władca, co do którego istnienia nie ma żadnych wątpliwości - Mieszko I, który w 966 roku jako pierwszy z Piastów przyjął chrzest. Ten przed swoją śmiercią prawdopodobnie podzielił państwo pomiędzy swoich synów: Bolesława Chrobrego, pochodzącego ze związku z Dobrawą Przemyślidką oraz Mieszka i Lamberta, których matką była Oda Dytrykówna - druga żona Mieszka. Jednakże Bolesław I Chrobry po śmierci ojca w 992 roku szybko przejął władzę nad całym krajem oraz wypędził macochę i swoich przyrodnich braci. Zwieńczeniem jego wyjątkowo ambitnej polityki była koronacja w roku 1025, po której wkrótce zmarł. Po śmierci Chrobrego tron objął jego syn - Mieszko II Lambert, który od razu został koronowany na króla. Nie był on jednak najstarszym męskim potomkiem Chrobrego. Bolesław wydziedziczył bowiem swojego najstarszego syna Bezpryma. Ten w roku 1031 upomniał się o swoje. Z pomocą zbrojną książąt ruskich przejął władzę w Polsce, a Mieszko II uciekł do Czech, lecz Bezprym z powodu swoich okrutnych rządów został wkrótce zgładzony. Po jego śmierci doszło do podziału kraju na trzy dzielnice: pomiędzy Mieszka II, który stracił tytuł królewski, jego młodszego brata Ottona Bolesławowica oraz stryjecznego brata Dytryka (nie wiadomo, który z synów Mieszka I był jego ojcem). Po śmierci Ottona i wygnaniu Dytryka w 1033 roku Mieszko II Lambert odzyskał pełnię władzy, lecz sam też niedługo potem zmarł.

Fragment obrazu „Koronacja pierwszego króla” autorstwa Jana Matejki (1889). Dokładnie 1000 lat temu - w 1025 roku - miały miejsce koronacje dwóch królów Polski: Bolesława I Chrobrego i Mieszka II Lamberta. Przypuszcza się, że ta pierwsza odbyła się w Wielkanoc, która przypadła wtedy 18 kwietnia, natomiast druga - w Boże Narodzenie, 25 grudnia

Następcą Mieszka II w 1034 roku został jego jedyny syn Kazimierz I Odnowiciel. Początek jego panowania był katastrofą. Państwo polskie, dręczone powstaniem ludowym, buntem Miecława i najazdem czeskiego księcia Brzetysława I praktycznie przestało istnieć, a Kazimierz musiał uciekać na Węgry, skąd później wyjechał do Niemiec. Powrócił w roku 1039 lub 1040 i przystąpił do odbudowy struktur państwowych - stąd jego przydomek. Kazimierz panował do swojej śmierci w roku 1058, kiedy to władzę przejął jego najstarszy syn Bolesław II Szczodry, zwany też Śmiałym. Jego panowanie należało do wyjątkowo udanych. Dzięki poparciu papieża w sporze o inwestyturę Bolesław w 1076 roku został koronowany na króla. Jednak w 1079 roku w wyniku buntu możnowładców po zabójstwie biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa - późniejszego świętego - był zmuszony zbiec na Węgry, gdzie dokonał swojego żywota. Władzę w Polsce przejął młodszy brat Bolesława, dotychczas pozostający w cieniu Władysław I Herman. Prawowitym następcą Szczodrego zgodnie z zasadą primogenitury był jednak jego syn - Mieszko Bolesławowic. Odziedziczenie przez niego tronu po ojcu pokrzyżowała jego bezpotomna śmierć w wyniku otrucia w 1089 roku. Otworzyło to drogę do władzy synom Władysława Hermana - Zbigniewowi i Bolesławowi III Krzywoustemu, choć tego pierwszego Herman starał się odsunąć od dziedziczenia ze względu na jego niedynastyczne pochodzenie. Zbigniew i Bolesław w 1098 roku wymogli na ojcu podział państwa na trzy dzielnice: pomiędzy Hermana, Zbigniewa i Bolesława, przy zachowaniu władzy zwierzchniej przez tego pierwszego. Gdy w 1102 roku Władysław zmarł, podział kraju się utrzymał - północną częścią kraju władał Zbigniew, a południową - Krzywousty. Ten ostatni w 1107 roku rozprawił się z przyrodnim bratem, wygnał go z kraju i przejął władzę w całym państwie polskim. Panowanie Bolesława III Krzywoustego zakończyło się jego śmiercią w 1138 roku, a jego ustawa sukcesyjna otworzyła nową epokę w dziejach Polski - rozbicie dzielnicowe.

Okres rozbicia dzielnicowego (1138 - 1320)

Bolesław III Krzywousty miał pięciu synów: Władysława, Bolesława, Mieszka, Henryka i Kazimierza. Pierwszy pochodził z małżeństwa ze Zbysławą kijowską, czterej pozostali - z Salomeą z Bergu. Pamiętając swój konflikt ze Zbigniewem, Bolesław chciał zapewnić jedność państwa i zapobiec walkom o władzę między synami po jego śmierci, ustanowił więc ustawę sukcesyjną, zwaną testamentem Krzywoustego. Dzieliła ona kraj pomiędzy jego synów, przy zachowaniu zasad pryncypatu i senioratu. Władzę zwierzchnią nad pozostałymi książętami miał sprawować zawsze najstarszy męski przedstawiciel rodu - senior, który otrzymał tzw. dzielnicę senioralną, ciągnącą się południkowo od północy do południa Polski i sąsiadującą z wszystkimi pozostałymi dzielnicami, ze stolicą w Krakowie. Miała ona być niedziedziczna i niepodzielna. Składały się na nią ziemie: krakowska, sieradzka, łęczycka, wschodnia Wielkopolska, Pomorze Gdańskie i być może także zachodnia część Kujaw. W ten sposób Władysław - najstarszy syn Krzywoustego, nazwany później Wygnańcem - został seniorem, a oprócz tego otrzymał Śląsk i ziemię lubuską. Bolesław dostał Mazowsze i Kujawy, Mieszko - zachodnią Wielkopolskę, a Henryk - ziemię sandomierską. Salomea - wdowa po Bolesławie - otrzymała jako tzw. oprawę wdowią ziemię łęczycką lub łęczycko-sieradzką, która po jej śmierci miała być włączona do dzielnicy senioralnej. Kazimierz Sprawiedliwy - najmłodszy syn Bolesława - nie został uwzględniony w testamencie, gdyż urodził się po śmierci ojca bądź na krótko przed nią.

Bolesław III Krzywousty - sprawca rozbicia dzielnicowego Polski - na portrecie z cyklu „Poczet polskich królów i książąt” Jana Matejki (1890, fot. Wikimedia Commons)

Statut Krzywoustego był jednak wielokrotnie łamany - pierwszy raz już w 1146 roku, kiedy to młodsi bracia wypędzili z kraju dążącego do jednowładztwa Władysława Wygnańca (stąd jego przydomek). Potem podczas zjazdu w Łęczycy w roku 1180 zrezygnowano ostatecznie z zasady senioratu (sprawowania władzy w dzielnicy senioralnej przez najstarszego z Piastów) na rzecz dziedziczności tronu w linii Kazimierza Sprawiedliwego. Z kolei zasada pryncypatu (zwierzchności księcia krakowskiego nad pozostałymi książętami) zanikła w 1227 roku wraz ze śmiercią Leszka Białego, syna Kazimierza Sprawiedliwego. Od tego momentu stopniowo postępowało rozdrobnienie Polski i umacnianie się suwerenności księstw dzielnicowych. Władza centralna przestała istnieć.

Rozbicie dzielnicowe zapoczątkowało też podział dynastii Piastów na różne linie. Władysław II Wygnaniec był protoplastą niezliczonej liczby Piastów śląskich. Bolesław IV Kędzierzawy zapoczątkował starszą linię Piastów mazowieckich, która jednak wygasła na jego synu Leszku. Od Mieszka III Starego wywodzili się Piastowie wielkopolscy. Henryk Sandomierski zmarł bezpotomnie, natomiast najmłodszy syn Krzywoustego - Kazimierz II Sprawiedliwy - był protoplastą aż trzech linii Piastów: małopolskiej, mazowieckiej (młodszej linii, wywodzącej się od jego syna Konrada mazowieckiego) i kujawskiej (jej założycielem był z kolei syn Konrada - Kazimierz I kujawski). Tron krakowski, choć jego posiadanie po 1227 roku nie gwarantowało już władzy zwierzchniej, był uznawany za najbardziej prestiżowy, a o jego utrzymanie toczyła się zaciekła walka pomiędzy przedstawicielami poszczególnych linii Piastów. Dlatego w pocztach polskich władców spośród książąt z okresu rozbicia dzielnicowego dla zachowania porządku zwyczajowo uwzględnia się tylko tych, którzy panowali w Krakowie.

Spośród Piastów śląskich Krakowem poza Władysławem II Wygnańcem władali: jego syn Mieszko IV Plątonogi oraz dalsi potomkowie - wnuk Henryk I Brodaty, syn Brodatego Henryk II Pobożny i wnuk Pobożnego Henryk IV Probus. Wśród Piastów wielkopolskich na tronie krakowskim zasiadali: Mieszko III Stary, jego syn Władysław III Laskonogi oraz praprawnuk - Przemysł II. Ten ostatni w 1295 roku (nie władając w tym czasie dzielnicą krakowską) został koronowany na króla jako pierwszy od prawie 220 lat, wkrótce jednak zginął, zabity przez Brandenburczyków w Rogoźnie. Z Piastów małopolskich książętami krakowskimi byli: Kazimierz II Sprawiedliwy, jego syn Leszek I Biały i wnuk Bolesław V Wstydliwy. Jedynym przedstawicielem Piastów mazowieckich na tronie w Krakowie był Konrad mazowiecki, również syn Kazimierza II. Natomiast z linii Piastów kujawskich dzielnicę krakowską przejął najpierw wnuk Konrada mazowieckiego Leszek II Czarny, a później, w 1306 roku jego przyrodni brat Władysław, ze względu na swój niski wzrost zwany Łokietkiem. Wcześniej jednak tron w Krakowie przejął zięć Przemysła II - Wacław II, król czeski z dynastii Przemyślidów. W 1300 roku koronowano go na króla Polski. Był pierwszym polskim władcą pochodzącym z obcej dynastii. Jego ślub z Ryksą - córką Przemysła II - odbył się dopiero w 1303 roku, dlatego Wacław nie władał na zasadzie iure uxoris (z prawa żony), tak jak później Władysław II Jagiełło i Stefan Batory. Po śmierci Przemyślidy władzę objął jego syn z pierwszego małżeństwa z Gutą Habsburżanką - Wacław III, który nie posiadał żadnych bezpośrednich związków rodzinnych z Piastami. Nie zdążył on jednak przybyć do Polski ani się koronować, ponieważ został skrytobójczo zabity w Ołomuńcu w 1306 roku.

Zjednoczone Królestwo Polskie (1320 - 1399)

Replika Korony Chrobrego, zwanej też Koroną Uprzywilejowaną (oryginał został zniszczony przez Prusaków w czasie zaborów), która posłużyła do koronacji aż siedemnastu królów Polski, począwszy od Władysława I Łokietka, a skończywszy na Stanisławie II Auguście (fot. Wikimedia Commons)

Po śmierci Wacława III tron krakowski przejął Władysław I Łokietek - niepozorny, mało znaczący książę z linii Piastów kujawskich. Zjednoczył on polskie ziemie w swoim ręku i rozpoczął nową epokę w historii Polski. W 1320 roku został koronowany na króla. Od czasów Łokietka już każdy polski władca był królem. Od tej pory miejscem koronacji i pochówków prawie wszystkich królów Polski była katedra na Wawelu. Stopniowo zaczęło się tworzyć pojęcie Korony, rozumianej jako państwo istniejące niezależnie od osoby władcy, a nie - jak do tej pory - będące jego własnością. Gdy Łokietek zmarł w 1333 roku, kolejnym królem został jego syn Kazimierz III Wielki. Matką Kazimierza była Jadwiga kaliska z wielkopolskiej linii piastów. Umocnił on polskie państwo i podwoił jego terytorium, jednak pomimo czterech małżeństw (w tym dwóch bigamicznych) nie pozostawił po sobie legalnego męskiego potomka. Zmarł w roku 1370. Na Kazimierzu III Wielkim nie wygasła jednak - jak się powszechnie uważa - dynastia Piastów. W swoich dzielnicach nadal panowali Piastowie śląscy i mazowieccy. Ci ostatni później upominali się niejednokrotnie o polski tron. Choć Kazimierz Wielki przed śmiercią czynił starania, by zapewnić dziedziczenie po nim korony przez adoptowanego przez niego wnuka Kaźka słupskiego z pomorskiej dynastii Gryfitów, na mocy wcześniejszych umów jego następcą został siostrzeniec zmarłego - Ludwik Węgierski, król Węgier z dynastii Andegawenów. Był on synem Elżbiety Łokietkówny, siostry Kazimierza Wielkiego, którą mianował swoją regentką.

Ludwik zmarł w 1382 roku, także nie pozostawiając męskiego potomka, jednak był on sprytniejszy od swojego poprzednika. Na mocy przywileju koszyckiego w zamian za ustępstwa króla polska szlachta zgodziła się na odziedziczenie po nim tronu przez jedną z jego córek, Marię. Młodsza Jadwiga była natomiast przeznaczona na króla Węgier. Ostatecznie jednak wdowa po królu, Elżbieta Bośniaczka, zmieniła decyzję męża i to Marię uczyniono królem Węgier, a władcą Polski w 1384 roku została dziesięcioletnia Jadwiga Andegaweńska, późniejsza święta. Była ona pierwszą kobietą na polskim tronie. Mimo wcześniejszych zaręczyn według formy sponsalia de futuro z Wilhelmem Habsburgiem wyszła ona za wielkiego księcia litewskiego Jagiełłę z dynastii Giedyminowiczów, który na chrzcie przyjął imię Władysław. Tym samym w 1386 roku królem Polski iure uxoris został Władysław II Jagiełło. Zapoczątkowało to unię personalną Polski z Litwą. Kolejnymi władcami mieli być potomkowie Jadwigi i Jagiełły, noszący w sobie krew Piastów. Stało się jednak inaczej. Jadwiga zmarła po porodzie w 1399 roku, nie przeżyła też jej nowo narodzona córka Elżbieta Bonifacja. I tak wraz ze śmiercią Jadwigi kończy się Polska piastowska, a zaczyna Polska jagiellońska. Co ważne, Jadwiga Andegaweńska była w zasadzie ostatnim polskim władcą dziedzicznym (choć i na jej sukcesję musieli wyrazić zgodę polscy panowie). Wszyscy kolejni monarchowie, w tym Jagiellonowie, byli wybierani w drodze elekcji.

Ciąg dalszy nastąpi…

Bibliografia:

Oswald Balzer, Genealogia Piastów, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005

Roman Marcinek (red.), Poczet władców Polski, Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński, Kraków 2003